E-Księgarnia
14 czerwca 2020 r., w 80. rocznicę pierwszego transportu więźniów do KL Auschwitz, w którym byli również mieszkańcy ziemi jarosławskiej, a wśród nich uczniowie Szkoły Budowlanej, w Powiatowym Urzędzie Pracy w Jarosławiu, ul. Słowackiego 2 około godz. 11.30 ( po złożeniu kwiatów pod pamiątkową tablicą na dworcu PKP) zostanie odsłonięta wystawa „Niemiecka okupacja Jarosławia. Pamięć ofiar niemieckiego terroru”.
Wystawa została przygotowana przez Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie przy współpracy ze Starostwem Powiatowym, Powiatowym Urzędem Pracy i Jarosławskim Stowarzyszeniem „Ocalić przeszłość dla przyszłości”. Najważniejsze zagadnienia opisane na panelach przypominają o latach niemieckiej okupacji Jarosławia, terrorze skierowanym przeciwko ludności polskiej oraz pamięci o ofiarach.
Druga wojna światowa w Jarosławiu
Już czwartego dnia agresji niemieckiej na Polskę mieszkańcy Jarosławia doświadczyli grozy wojny, a zarazem jej nowego – dotychczas nieznanego – charakteru. 4 września 1939 r. została po raz pierwszy zbombardowana przez Luftwaffe jarosławska stacja kolejowa. W kolejnych dniach ataki lotnicze powtarzały się. Niemieckie wojska lądowe dotarły do Jarosławia rankiem 10 września. Były to oddziały 2. Dywizji Pancernej. Niemieckie natarcie było przez cały dzień powstrzymywane przez polską zmotoryzowaną 10. Brygadę Kawalerii. Nocą z 10 na 11 września polskie oddziały wycofały się na wschód. Miasto opanowali Niemcy. Dla Jarosławia rozpoczął się okres okupacji.
11 września 1939 r. w jarosławskim Ratuszu, na polecenie niemieckiego dowództwa, odbyło się zebranie Rady Miejskiej, podczas którego Niemcy wyznaczyli zakładników. Na liście znaleźli się Polacy i Żydzi – działacze społeczni oraz przedstawiciele elity intelektualnej i gospodarczej miasta.
17 września 1939 r. nastąpiła agresja sowiecka. Jedenaście dni później czołowe oddziały Armii Czerwonej dotarły do linii Sanu na wysokości Jarosławia. Rzeka stała się „granicą przyjaźni” między III Rzeszą i Związkiem Sowieckim, a powiat jarosławski podzielony przez dwóch okupantów. Taki stan utrzymał się blisko przez dwa lata, do ataku Niemiec na Związek Sowiecki (22 czerwiec 1941 r.).
Dla Jarosławia i regionu rozpoczął się mroczny okres okupacji. 26 października 1939 r. niemiecki okupant utworzył Generalne Gubernatorstwo (GG). Jarosław znalazł się dystrykcie krakowskim GG, stając się siedzibą okupacyjnego starostwa (Kreishauptmannschaft Jaroslau). W jego skład weszły położone na lewym brzegu Sanu części przedwojennych powiatów: jarosławskiego, łańcuckiego i przemyskiego oraz powiaty przeworski i niżański. W Jarosławiu ulokowano m.in. oddział żandarmerii (Gendarmerie Zug), ponadto utworzono placówki sił bezpieczeństwa: Służby Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst – SD), i Tajnej Policji Państwowej (Geheime Staatspolizei – Gestapo).
Niemiecka okupacja Jarosławia trwała do 26 lipca 1944 r. Tego dnia oddziały Armii Czerwonej przy wydatnej pomocy oddziałów Armii Krajowej opanowały miasto oraz większość lewobrzeżnej części powiatu jarosławskiego.
Według niepełnych danych z drugiej połowy lat czterdziestych w podczas wojny zginęło 2610 mieszkańców powiatu jarosławskiego, przy czym: 690 w czasie bezpośrednich działań wojennych; 1293 osoby zamordowano; 627 zginęło w więzieniach i obozach. Liczby powyższe na pewno nie obejmują obywateli polskich narodowości żydowskiej zamordowanych przez niemieckiego okupanta w ramach tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej (Endlösung der Judenfrage) a także ofiar konfliktu polsko-ukraińskiego, który w warunkach powiatu jarosławskiego trwał jeszcze ponad dwa lata po zakończeniu wojny.
Terror
Wiosną 1940 r. przez miasto przeszła fala aresztowań związanych z prowokacją Jana Rogackiego oraz akcją AB (Ausserordentliche Befriedungsaktion). Jarosławska młodzież znalazła się w pierwszym transporcie więźniów do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu (KL Auschwitz).
Największą jednostkową zbrodnią popełnioną na mieszkańcach regionu była pacyfikacja, jaką w dniach 6-8 marca 1943 r. przeprowadziły siły okupacyjne na południe od Jarosławia. W sześciu wioskach: Łopuszce Wielkiej, Pantalowicach, Rączynie, Kaszycach, Czelatycach i Rokietnicy zamordowano co najmniej 240 osób, z tego 7 marca w samych Kaszycach aż 136. Pretekstem do pacyfikacji było zastrzelenie trójki konfidentów Gestapo przez grupę likwidacyjną jarosławskiego Obwodu AK. W kolejnych miesiącach niemieckie okupacyjne siły bezpieczeństwa dopuściły się kolejnych zbrodni, m.in. w Kidałowicach i Woli Roźwienickiej. Terror trwał praktycznie do końca niemieckiej okupacji.
Gestapo w Jarosławiu
We wrześniu 1939 r., w ślad za uderzającą armią niemiecką, na teren Polski wkroczyły grupy operacyjne niemieckich organów bezpieczeństwa. W nomenklaturze agresorów były określane jako Einstazgruppen der Siecherheitspolizei und des SD – Grupy operacyjne Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa. Podstawowym zadaniem Einsatzgruppen była eliminacja i neutralizacja wrogów III Rzeszy. W praktyce działalność tej formacji we wrześniu-październiku 1939 r. znaczona była szeregiem masowych zbrodni, popełnionych na polskiej inteligencji, aktywistach społecznych oraz wspólnocie żydowskiej. Po utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa (26 października 1939 r.) członkowie Einsatzgruppen weszli w skład terenowych placówek Gestapo i Sicherheitsdienst (Służby Bezpieczeństwa; SD).
Początki niemieckiego aparatu terroru w rejonie Jarosławia związane są z przybyciem zespołu wchodzącego w skład tzw. Einsatzgruppe I. Obszar Jarosławia i powiatu jarosławskiego znalazł się we właściwości Eiznsatzgruppe I (dowódca SS-Standarterführer Bruno Streckenbach), a ściślej Einsatzkommando 3/I dowodzonego przez SS-Sturmbannführera Alfreda Hasselberga. Do pierwszych aresztowań doszło już 16 września 1939 r.
Początkowo siedzibą Gestapo i SD był budynek Komunalnej Kasy Oszczędności (obecnie Plac Mickiewicza, siedziba banku). Ostatecznie służby te ulokowały się w kamienicy Turnheimów przy ulicy Słowackiego (w okresie okupacji Bahnhoffstrasse, tj. ulica Kolejowa). Szefem jarosławskiej Służby Bezpieczeństwa (SD) został Hermann Tofel, a od 1941 r. – Alfons Müller. Jarosławskim Gestapo kierował Franz Keller, którego w grudniu 1940 r. zastąpił Richard Weber.
Areszt śledczy Gestapo
Areszt śledczy w piwnicach siedziby Gestapo był jednym z trzech więzień na terenie Jarosławia, w których przetrzymywano więźniów politycznych – wrogów III Rzeszy. Od początku okupacji, Niemcy wykorzystywali do tego celu również areszt przy Sądzie Grodzkim na ul. Dietziusa (obecnie Sąd Powiatowy, ul. Jana Pawła II), gdzie przetrzymywany był m.in. wybitny działacz ludowy Wincenty Witos. Wiosną 1940 r., w związku z rosnącą liczbą zatrzymanych, Gestapo uruchomiło więzienie w tzw. koszarach św. Anny (Opactwo Benedyktynek, w okresie zaborów kompleks koszarowy armii austriackiej, po 1918 r. przejęty przez Wojsko Polskie). W świetle zeznań świadków, w szczytowym okresie niemieckich represji, w powyższych więzieniach jednorazowo przebywało ogółem ponad 300 osób.
Areszt śledczy w piwnicy siedziby Gestapo składał się z pięciu cel oraz zlokalizowanego pod schodami karceru. Liczba więźniów, którzy przewinęli się przez cele w piwnicy Gestapo jest nieznana. W ciągu blisko pięciu lat mogła ona wynieść nawet kilka tysięcy osób.
Wielu osadzonych zginęło podczas przesłuchań, część zostało rozstrzelanych. Egzekucje przeprowadzano m.in.: na terenie Opactwa Benedyktynek; w Lesie Kidałowickim; na tzw. Mogile k. Koniaczowa; przy cmentarzu w Surochowie; lesie Niechciałka k. Wólki Pełkińskiej.
Teksty umieszczone na wystawie: Tomasz Bereza