Pośród honorowych nagród i odznaczeń przyznawanych przez IPN nagroda „Kustosz Pamięci Narodowej” szczyci się najdłuższą tradycją. Ideą, która przyświecała jej pomysłodawcy, prof. Januszowi Kurtyce, było przywracanie szacunku dla przeszłości i promocja wartości, dzięki którym polski duch narodowy przetrwał lata totalitarnego zniewolenia. Od kiedy w 2002 roku nagrodę przyznano po raz pierwszy, wśród jej laureatów znalazło się blisko 100 osób i instytucji.
Uroczystość, w której wzięli udział przedstawiciele władz państwowych, instytucji kultury, środowisk patriotycznych, wojska oraz członkowie Kapituły Nagrody, zainaugurowało wystąpienie prezesa Instytutu Pamięci Narodowej dr. Karola Nawrockiego.
– Kustosz Pamięci Narodowej jest strażnikiem i opiekunem przeszłości, to też osoba, która daje drugie, ziemskie życie naszym bohaterom z przeszłości, tym bohaterom, którzy dzięki Kustoszom mogą dzielić się z nami swoim testamentem, życiem i wartościami – powiedział dr Karol Nawrocki. – Kustosz to też osoba, która głosi prawdę w królestwie kłamstwa, jakim była Polska komunistyczna. Kustosz to ten, który jest gotów głosić prawdę o polskiej historii nawet w przestrzeni i czasie dotkniętym amnezją pamięci, a niestety tak też się działo po roku 1989 – zaznaczył prezes IPN.
– Wasze życiorysy, drodzy Kustosze, świadczą o tym, że wypełniacie wszystkie te trzy funkcje Kustoszy, o których powiedziałem – stwierdził, zwracając się do laureatów nagrody.
List skierowany do gości uroczystości przez prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudę, odczytała Barbara Fedyszak-Radziejowska, zaś Agnieszka Kaczmarska, szef Kancelarii Sejmu, odczytała list od marszałek Sejmu Elżbiety Witek.
„Państwa aktywność i praca udowadniają, że ziarno pamięci przeszłości, ziarno prawdy historycznej wydaje stukrotny owoc. Taki wymiar mają Państwa wybitne osobiste dokonania, jak i te związane z popularyzowaniem najnowszej historii poprzez działalność dokumentacyjną, edukacyjną, rekonstrukcyjną” – napisał do laureatów premier Mateusz Morawiecki w liście odczytanym przez ppłk. rez. Karola Piskorskiego, doradcę prezesa IPN.
List do uczestników uroczystości skierował też minister edukacji i nauki Przemysław Czarnek.
- Ks. Adolf Chojnacki (1932–2001) – nagroda pośmiertna
- Waldemar Kowalski
- Edward Müller
- Bohdan Jerzy Urbankowski
- Grupa Rekonstrukcji Historycznej „First to Fight”
Galę nagrody „Kustosz Pamięci Narodowej” uświetnił recital złożony z kompozycji największych polskich kompozytorów w wykonaniu pianistki Ewy Marianny Sarwińskiej i sopranistki Joanny Nawrot.
Transmisja uroczystości na kanale IPNtv
Uroczystość odbyła się pod Patronatem Narodowym Prezydenta RP Andrzeja Dudy w Stulecie Odzyskania Niepodległości.
* * *
Nagroda Kustosz Pamięci Narodowej została ustanowiona w lipcu 2002 roku przez Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej prof. Leona Kieresa. Jest ona przyznawana za szczególnie aktywny udział w upamiętnianiu historii Narodu Polskiego w latach 1939–1989, a także za działalność publiczną zbieżną z ustawowymi celami Instytutu Pamięci Narodowej. Kandydatów do Nagrody mogą wysuwać instytucje, organizacje społeczne i naukowe oraz osoby fizyczne. Ma charakter honorowy, a jej laureaci otrzymują tytuł Kustosza Pamięci Narodowej. Nagroda ma przywrócić szacunek dla narodowej przeszłości, chronić wartości, dzięki którym Polska przetrwała przez lata zniewolenia. Od 2012 r. jedna z pięciu Nagród może zostać przyznane pośmiertnie. Wyróżnienie ma charakter honorowy, a jego laureaci otrzymują tytuł Kustosza Pamięci Narodowej. W roku 2022 Nagroda zostanie przyznana po raz dwudziesty pierwszy.
W gronie dotychczas wyróżnionych tytułem Kustosza Pamięci Narodowej znajdują się min. Tomasz Strzembosz (2002), Władysław Bartoszewski (2004), Zofia i Zbigniew Romaszewscy (2006), Zofia i Andrzej Pileccy (2015), Prezydent RP na uchodźstwie Ryszard Kaczorowski (2019), a także Komitet Katyński (2010), Społeczny Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek” w Katowicach poległych 16 grudnia 1981 r. (2011), Stowarzyszenie „Memoriał” (2012) i Polskie Muzeum w Rapperswilu (2015).
Patroni medialni: TVP Historia, Polskie Radio, PAP, Gość Niedzielny, dzieje.pl. przystanekhistoria.pl.
ALBUM „KUSTOSZ PAMIĘCI NARODOWEJ”
IPN w 2020 roku wydał okolicznościowy album, zawierający biogramy wszystkich dotychczasowych laureatów nagrody. Portret zbiorowy „Kustoszy” zawiera sylwetki m.in. prof. Wandy Półtawskiej, gen. Janusz Brochwicz-Lewińskiego „Gryfa”, Juliena Bryana, ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego, Tadeusza Kukiza, prof. Władysława Bartoszewskiego, Kazimierza Piechowskiego, prezydenta Lecha Kaczyńskiego, Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, Związku Polaków na Białorusi oraz Stowarzyszenia „Memoriał”.