E-Księgarnia
Minęło 41 lat od studenckich strajków w Rzeszowie, które doprowadziły do rejestracji 17 lutego 1981 r. Niezależnego Zrzeszenia Studentów. NZS było pierwszą niezależną organizacją studentów w krajach komunistycznych. Dzięki determinacji w całej Polsce uczelnie zyskały autonomię, a studenci dostęp do wiedzy i niezależną od władz komunistycznych organizację. Dla upamiętnieni tych dokonań 27 maja 2022 r. w Rzeszowie została odsłonięta tablica na budynku byłej Filii UMCS przy ul. Grunwaldzkiej 13. Tablica upamiętnia strajki studenckie, które miały miejsce w lutym oraz w listopadzie - grudniu 1981 r.
Minister Edukacji i Nauki prof. Przemysław Czarnek w Rzeszowie wziął udział w uroczystości odsłonięcia tablicy poświęconej strajkom studenckim w 1981 r. przez Niezależne Zrzeszenie Studentów Filii UMCS oraz 40. rocznicy powstania Zrzeszenia. Uroczystość rozpoczęła się Mszą św. w Sanktuarium Matki Boskiej Rzeszowskiej (Klasztor OO. Bernardynów) pod przewodnictwem ks. bp. Jana Wątroby – ordynariusza Diecezji Rzeszowskiej. Homilię wygłosi ks. dr Ireneusz Folcik. Po zakończonej Mszy św. nastąpiło przejście pod budynek Uniwersytetu Rzeszowskiego przy ul. Grunwaldzkiej 13, gdzie odsłonięto pamiątkową tablicę. Odsłonięcia dokonali Minister Edukacji i Nauki Przemysław Czarnek, Rektor UR prof. Sylwester Czopek, dr Piotr Szopa IPN Oddział Rzeszów, Edward Lis – Niezależne Zrzeszenie Studentów b. Filii UMCS oraz Angelika Kloc – Niezależne Zrzeszenie Studentów UR.
Upamiętnienie powstało z inicjatywy Edwarda Lisa – współzałożyciela i pierwszego przewodniczącego Komisji Uczelnianej Niezależnego Zrzeszenia Studentów Filii UMCS w Rzeszowie oraz innych byłych członków NZS w związku z 40. rocznicą ww. strajków oraz powstaniem NZS.
Prof. Przemysław Czarnek w swoim wystąpieniu nawiązał do wypowiedzi Edwarda Lisa, który przybliżył okoliczności i powody wybuchu strajków. Zwrócił uwagę, że dziś nam wszystkim wydaje się, że tamte działania to nic takiego wielkiego, bo przecież wśród zgromadzonych nie ma nikogo, kto by się nie zgadzał z tymi wszystkimi ideałami, które przyświecały strajkującym 41 lat temu „z tymi wszystkimi dążeniami, naturalnymi dążeniami każdego narodu, każdej społeczności do wolności. Do wolności w każdym obszarze, na każdej płaszczyźnie życia społecznego, akademickiego, studenckiego, profesorskiego. Tyle że jest jedna zasadnicza różnica, na którą nie zwracamy mocno uwagi, dlatego że mamy ten wielki zaszczyt, honor, być beneficjentami wszystkiego tego, co oni dla nas zrobili 41 lat temu”. Podkreślił, zwracając się do uczestników tamtych dni, że aby dążyć do tamtych ideałów, żeby robić to, co oni robili w tym miejscu, w tym budynku wówczas „trzeba było wykazać się niebywałą odwagą. Zupełnie inne czasy, zupełnie inne okoliczności. To nie jest tak, jak teraz, że można wyjść i powiedzieć, co się chce, nawet głupie rzeczy, nawet rzeczy, które są w poprzek interesowi państwa polskiego, społeczeństwa polskiego. Na tym polega różnica. Wtedy rzeczywiście trzeba było działać na zasadzie pełnej, niebywałej odwagi” – przekonywał minister.
Odwołał się do słów bł. ks. Jerzego Popiełuszki, że największym wrogiem nie jest milicja, rząd, ale własny strach: „Istnieje zawsze tysiąc powodów, żeby ulec własnemu lękowi. Państwo tym lękom nie ulegaliście, jesteście jednymi z tych, którzy doprowadzili nas do czasów dzisiejszych. Do pełnej wolności, w której żyjemy, możemy wzrastać, w której możemy się rozwijać, w której możemy również (rozwijać) Uniwersytet Rzeszowski, całkowicie wolny, niezależny i autonomiczny, i w której możemy zadbać o naszą ojczyznę zgodnie z tymi ideałami(…)” – zakończył szef resortu edukacji i nauki.
W uroczystościach wzięli udział parlamentarzyści, przedstawiciele władz wojewódzkich i samorządowych, działacze NZS oraz uczestnicy strajku z 1981 r. Liczne zgromadzone środowisko akademickie ówczesnego UMCS i WSP i studenci., jak również młodzież kontynuująca tradycje NZS.
Rys historyczny Niezależne Zrzeszenie Studentów w Rzeszowie opracowany przez Wandę Tarnawską:
Niezależne Zrzeszenie Studentów to niezależna organizacja studencka na rzeszowskich uczelniach. Tymczasowy Komitet ZAłożycielski NZS w Rzeszowie powstał 10 października 1980 r. w Wyższej Szkole Pedagogicznej z inicjatywy Radosława Wyrzykowskiego (I rok fizyki) i Jana Niemca (III rok nauczania początkowego), potem kolejno na Politechnice Rzeszowskiej, Akademii Rolniczej i Filii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. W lutum 1981 r. studenci przyłączyli się do łódzkiego strajku studentów oraz wspierali rolników strajkujących w siedzibie rzeszowskiej WRZZ (informacja, obsługa techniczna, kolportaż itp.). W tym samym miesiącu powołali Ogólnopolski Studencki Komitet Obrony Osób Więzionych za Przekonania (Marek Wójcik, R. Wyrzykowski). W marcu 1981 r. powstała Międzyuczelniana Komisja Koordynacyjna NZS (R. Wyrzykowski – WSP, Andrzej Lignarski – AR, Paweł Kufel – PRz, Marek Bialic – UMCS), walcząca m.in. o realizację postulatów łódzkich (np. reprezentacja studentów w senacie uczelni), organizująca akcje solidarnościowe i protestacyjne, m.in. po prowokacji bydgoskiej oraz po zamachu na Jana Pawła II („biały marsz”). W marcu 1981 r. rozpoczęło działalność Centrum Informacji Akademickiej NZS przy WSP w Rzeszowie, wydające biuletyn informacyjny „CIA NZS” i niezależne pismo studenckie „Kontrapunkt”, w październiku 1981 r. zorganizowało krajowy zjazd biur informacyjnych NZS. Od 8 listopada – 13 grudnia 1981 r. trwały solidarnościowe strajki okupacyjne w obronie demokracji (sprawa Wyższej Szkoły Inżynierskiej w Radomiu, później także Wyższej Oficerskiej Szkoły Pożarnictwa w Warszawie) kierowane przez Międzyuczelniany Komitet Strajkowy, z udziałem członków Socjalistycznego Związku Studentów Polskich. Pomimo sprzeciwu władz uczelni w czasie strajków zorganizowano zajęcia alternatywne. 3 grudnia 1981 r. powstała Regionalna Komisja Porozumiewawcza Szkół Wyższych w Rzeszowie.
Po 13 grudnia 1981 r. Jan Niemiec wysłał do rektora WSP, a także do Sejmu i Rady Państwa PRL oraz Episkopatu Polski indywidualny protest wobec wprowadzenia stanu wojennego. Najaktywniejszych działaczy studenckich internowano, aresztowano, relegowano z uczelni i poddawano stałej inwigilacji. Jednocześnie istniały tajne struktury – Akademicki Ruch Oporu, które wydawały biuletyn ARO (1982). Wszelkie jawne inicjatywy powodowały represje – np. marzec 1983 r. studenci III roku fizyki WSP, Andrzej Wontor i Krzysztof Lorenc (NZS), zostali skreśleni z listy studentów za zgłoszenie rektorowi Grupy Inicjatywnej Samorządu Studenckiego. Wnioski o ponowną rejestrację NZS odrzucono jeszcze listopad - grudzień 1988 r.
Reaktywowana 22 lutego 1989 r. Międzyuczelniana Komisja Koordynacyjna NZS Rzeszów (przew. Kazimierz Gacek, UMCS) wspierała KO, uczestniczyła w wyborach samorządowych. Później nastąpił zwrot w stronę polityki (współpraca z Ligą Republikańską, Federacją Anarchistyczną itp.), który nie spotkał się z szerszym poparciem studentów. Dopiero po ponownym wpisaniu rzeszowskiego NZS do rejestru organizacji uczelnianych (na WSP 23 lutego 1998 r.) sprawy studenckie odzyskały podstawowe znaczenie (m.in. odpłatność za studia, zniżki kolejowe; sekcje tematyczne), szczególnie za kadencji Mateusza Hołojucha (2000-2001) i Marcina Wąsika (od listopada 2001 r.).